SÖZCÜKTE YAPI VE EKLER

ETKİNLİKLER
1	2	3	4	5
6	7	8	9	10

Sözcükleri yapıları bakımından incelediğimizde kimi sözcüklerin hiçbir ek almadan tek başına kullanıldığı; kimilerinin ise anlamını değiştiren ve cümledeki görevini belirleyen bir takım ekler alarak kullanıldığını görürüz.

            Sözcükler kök ve ek adı verdiğimiz bölümlerden oluşur.

 

KÖK: Bir sözcüğün aldığı bütün ekler atıldıktan sonra geride kalan anlamlı en küçük parçasına kök denir.

Kök parçalandığında anlam bozulur.

“yırt-ıcı-lar-ın”sözcüğünün aldığı ek atılınca geride “yırt”kökü kalır.

Sözcük kökleri 4’e ayrılır:

 

1)İsim Kökleri:Ad ve ad soylu olan köklerdir. Bunlar –mek,-mak ekleriyle okunamaz.

Göz, kitap, sarı, baş, çiçek, kalem...

 

2)Eylem Kökleri: Eylem olan köklerdir. Bunlar –mek,-mak ekleriyle anlamlı bir biçimde okunabilir.

Yat-,yürü-,oku-,bil-...

 

3)Sesteş Kökler: Yazılışları aynı ancak anlamları farklı olan; hem ad hem de fiil olarak kullanılan ve aralarında hiçbir anlam ilişkisi bulunmayan köklerdir.

Gül(gülmek)               diz(dizmek)

Gül(çiçek)                   diz(bacağın bir bölümü)

sol(solmak)                 düş(düşmek)

Sol(yön)                      düş(rüya)

 

4)Ortak Kökler: Aralarında anlam yakınlığı olan ve hem ad hem eylem olarak kullanabildiğimiz sözcüklerin köküdür.

Kuru(ıslak olmayan)               kuru(kurumak)

Boya(boyamaya yarayan madde)                  boya(boyama işi)

 

GÖVDE: Sözcük köklerine yapım ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir.

Yüksek(kök)>yükseklik(gövde)

Sev>sevgi

 

EK: Sözcüklerin sonuna ulanarak yeni sözcükler türeten veya sözcüklerin cümle içinde görev almasını sağlayan ses birlikleridir.(köklere eklenen parçalardır.)

 

A)YAPIM EKLERİ

Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştirerek yeni sözcükler oluşturan eklerdir.

 

a)İsimden isim yapan ekler:

—lık: yaz-lık, gençlik, tuz-luk, güzel-lik...

—sız: yol-suz, iş-siz, ses-siz, para-sız...

-ce:Türk-çe,kolay-ca,kadın-ca,ben-ce...

-ci:demir-ci,şaka-cı,Türk-çü...

-lı:akıl-lı,kir-li,tuz-lu...

-deş:öz-deş,çağ-daş,vatan-daş...

-cil:ev-cil,ben-cil...

 

b)Eylemden ad yapan ekler:

-ge:dalga,süpürge...

-gen:çekingen,atılgan,ısırgan...

-geç:süzgeç,utangaç...

-gi:silgi,bilgi,svgi,görgü...

-gin:yaygın,keskin,bitkin...

-giç:bilgiç,dalgıç...

-im:ekim,geçim,içim...

-ucu:tutucu,yapıcı

-it:geçit,umut,kesit...

 

c)Addan eylem yapan ekler:

-el-:düzel-,daral-,incel-...

-ar-:sarar-,morar-...

-len-:evlen-,söslen-,sulan-...

-leş-:iyileş-,beyazlaş-...

-imse-:benimse-,küçümse-...

-a-:yaşa-

 

ç)Eylemden eylem yapan ekler:

-il-:veril-,dikil-..

-in-:görün-,giyin-,sevin-...

-uş-:buluş-,tartış-,bakış-...

-it-:yürüt-,taşıt-...

-ir-:geçir-,yatır-,pişir-...

-dir-:yaptır-,bindir-...

NOT: Eylemsi ekleri eylemden ad türetme ekleri olarak kabul edilirler.

 

B)ÇEKİM EKLERİ

Eklendikleri sözcüklerin anlamını ve türünü değiştirmeyen; ancak cümle içindeki görevlerini belirleyen eklerdir.

 

a)Ad Çekim Ekleri

a1)Ad durum ekleri:

-i Hali(belirtme durum e.):Bu ek yapılan işten etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede nesne olur.

Kuşlar-ı gördüm.                    Şiir-i ezberlemiş.

-e Hali(yönelme durum e.):Yapılan işin neye, kime, nereye yöneldiğini belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede dolaylı tümleç olur.

Okul-a gittim.

-de Hali(bulunma, kalma durumu e.)Yapılan işin nerede gerçekleştiğini belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleç olur.

Okullar eylülde açılıyor.

-den Hali(ayrılma, çıkma durum e.)Yapılan işin nereden başladığını belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleçtir.

Okuldan geldi.

 

a2)İyelik ekleri(sahiplik ekleri):Adın belirttiği varlığın kime ait olduğunu bildirir.

-m,-n,-i(-si),-miz,-niz,-leri

 

a3)Çoğul ekleri: Aynı türden olan varlıkların birden çoğunu anlatan eklerdir.

Çiçek-ler, odun-lar...

 

A4)Tamlama ekleri: Ad tamlamalarını oluşturan eklerdir. Tamlayana gelen “–in(-nin)”;tamlanana gelen ”-i(-si)”ekleridir.

Ali-n-in notlar-ı                      annem-in baba-sı

Zamirlerle yapılan ad tamlamalarında ekler değişebilir.

Ben-im ev-im              sen-in ev-in

 

b)Eylem çekim ekleri

 

B1)Olumsuzluk eki( -me,-ma):kip eklerinden önce gelerek eyleme olumsuzluk anlamı katar. Bu ekler ünlü daralmasına uğrayarak “-mı,-mi,-mu,-mü”olur.

Geldi>gelmedi

Geliyor>gelmiyor

 

B2)Kip ekleri: Yapılan işin zamanını bildiren(-di,-miş,-yor,-ecek,-re)ve dilek bildiren(-se,-meli,-e)ekleridir.

HABER KİP EKLERİ
Görülen Geçmiş Zaman Duyulan Geçmiş Zaman Şimdiki Zaman Gelecek Zaman Geniş Zaman	-dı, -di -mış,-miş -yor -ecek -r, -er,-ar
DİLEK KİP EKLERİ
Gereklilik Kip Eki İstek Kip Eki Şart Kip Eki Emir Kip Eki	-meli,-malı -e,-a -se,-sa -

Emir kipinin kip eki yoktur.

 

B3)Kişi ekleri: Eylemin belirttiği işi yapan kişiyi bildiren eklerdir.

Kişi ekleri genellikle eylem eklerinden sonra gelir, bu ekler iki grupta incelenir:

  -m       gel-di-m                      -m        gelmiş-im

      -n        gei-di-n                       -sin      gelmiş-sin

       -         gel-di                          -           gelmiş

      -k        gel-di-k                       -iz        gelmiş-iz

      -niz      gel-di-niz                    -siniz   gelmiş-siniz

---

Yorumlar - Yorum Yaz

---